ਡਾ. ਵਿਕਰਮ ਸਾਰਾਭਾਈ/ਪੰਜਾਬ ਪੋਸਟ
ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ ਸਾਡਾ ਭਾਰਤ ਦੇਸ਼ ਪੁਲਾੜ ਮਿਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਰਾਹ ਵਿਖਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਚੰਦਰਯਾਨ -2 ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪੁਲਾੜ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵੀਂ ਪੁਲਾਂਘ ਪੁੱਟੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਡਾ. ਵਿਕਰਮ ਸਾਰਾਭਾਈ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਨਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਪੁਲਾੜ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਛਾਣ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਅੱਜ ਦੀਆਂ ਉਚਾਈਆਂ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਸੀ। ਡਾ. ਵਿਕਰਮ ਸਾਰਾਭਾਈ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਮਹਾਨ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਪੁਲਾੜ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾਮਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਡਾ. ਵਿਕਰਮ ਸਾਰਾਭਾਈ ਦਾ ਜਨਮ 12 ਅਗਸਤ 1919 ਨੂੰ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਵਿਕਰਮ ਸਾਰਾਭਾਈ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਉਦਯੋਗਿਕ ਪਰਿਵਾਰ ਸਾਰਾਭਾਈ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਸੇਠ ਅੰਬਾ ਲਾਲ ਸਾਰਾਭਾਈ ਦੇ ਲੜਕੇ ਸਨ। ਤਕਨੀਕੀ ਮੁਹਾਰਤ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਨਾਂ ਦਾ ਅਤੇ ਇਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭਰਪੂਰ ਯੋਗਦਾਨ ਰਿਹਾ। ਡਾ. ਸਾਰਾਭਾਈ ਨੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਨਾਂ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਤੋਂ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਮਾਨਵਤਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਲਗਾਉਣਾ ਹੈ। ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਦੀ ਪੜਾਈ ਲਈ ਓਹ ਨੌਜਵਾਨ ਉਮਰੇ ਕੈਂਬਰਿਜ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ 1939 ਵਿੱਚ ‘ਨੈਸ਼ਨਲ ਸਾਇੰਸ ਆਫ ਟਿ੍ਰਪੋਸ’ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਲਈ। ਜਦੋਂ ਦੂਜਾ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਹ ਬੰਗਲੌਰ ਵਿੱਚ ਉੱਘੇ ਵਿਗਿਆਨੀ ਨੇ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਡੀ. ਐੱਸ. ਸੀ. ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ, ਜਦੋਂ ਇਸ ਦੀ ਹਰ ਜਗਾ ਚਰਚਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਇਹ ਓਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਨਾਂ ਦੇ ਖੋਜ ਪੱਤਰ ਵਿਸ਼ਵ-ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਖੋਜ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਛਪਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। ਉਨਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਮਸ਼ਹੂਰ ਨਿ੍ਰਤਕਾ ਮਿ੍ਰਣਾਲੀਨੀ ਦੇਵੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਲੋਕ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਸਨ। ਉਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਉਨਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਸਕੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਹ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ ‘ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ’ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਨਾਂ ਦੀ ਭੈਣ ਮਿ੍ਰਦੁਲਾ ਸਾਰਾਭਾਈ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।
ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨਾਂ ਨੇ 1947 ਵਿੱਚ ਸਰੀਰਕ ਖੋਜ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ (ਪੀ. ਆਰ. ਐੱਲ.) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਪੀ. ਆਰ. ਐੱਲ. ਉਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਸ਼ਾਹੀਬਾਗ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਉਨਾਂ ਦੇ ਬੰਗਲੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਮਰਾ ਦਫਤਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੁਲਾੜ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। 1952 ਵਿੱਚ ਉਨਾਂ ਦੇ ਸਲਾਹਕਾਰ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਨਾਮਵਰ ਵਿਗਿਆਨੀ ਡਾ. ਸੀ. ਵੀ. ਰਮਨ ਨੇ, ਪੀ. ਆਰ. ਐੱਲ. ਦੇ ਨਵੇਂ ਕੈਂਪਸ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਸੀ। ਇਸ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਅੱਗੇ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਬਣਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਸਦਕੇ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ‘ਇਸਰੋ’ ਵਰਗਾ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰੀ ਸੰਗਠਨ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਉਨਾਂ ਨੇ ਕੈਕੇਨਾਵਤੀ (ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ) ਵਿਖੇ ਡੇਕੇਨਾਲ ਅਤੇ ਤਿ੍ਰਵੇਂਦਰਮ ਵਿਖੇ ਖੋਜ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਡਾ: ਸਾਰਾਭਾਈ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੁਚੀ ਪੁਲਾੜ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਭਾਰਤ ਆਪਣੇ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਪੁਲਾੜ ਵਿੱਚ ਭੇਜੇ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਉਨਾਂ ਨੇ ਤਿ੍ਰਵੇਂਦਰਮ ਦੇ ਕੋਲਥੰਬਾ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀਹਰਿਕੋਟਾ ਵਿਖੇ ਰਾਕੇਟ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੇਂਦਰ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ। ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਰਾਕੇਟ ਲਾਂਚਿੰਗ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤਿਰੂਵਨੰਤਪੁਰਮ ਵਿੱਚ ਹੋਮੀ ਭਾਭਾ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਉਨਾਂ ਦਾ ਨਾਂਅ ‘ਮਿਜ਼ਾਈਲ ਮੈਨ’ ਵਜੋਂ ਜਾਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨੀ ਡਾ. ਏ.ਪੀ.ਜੇ ਅਬਦੁਲ ਕਲਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਡਾ. ਸਾਰਾਭਾਈ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਡਾ. ਅਬਦੁਲ ਕਲਾਮ ਦੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਲਈ ਸੀ ਬਲਕਿ ਉਨਾਂ ਦੇ ਕਰੀਅਰ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਉਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੂੰ ਨਿਖਾਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ਡਾ. ਕਲਾਮ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਹ ਖੋਜ-ਵਿਗਿਆਨ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਆਏ ਸਨ ਤਾਂ ਓਸ ਸਮੇਂ ਡਾ. ਸਾਰਾਭਾਈ ਨੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲਈ ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ। ਅਜਿਹਾ ਵੀ ਸੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਡਾ: ਸਾਰਾਭਾਈ ਉਹ ਹੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਡਾ: ਅਬਦੁੱਲ ਕਲਾਮ ਨੂੰ ‘ਮਿਜ਼ਾਈਲ ਮੈਨ’ ਬਣਾਇਆ। ਡਾ: ਕਲਾਮ ਨੇ ਖੁਦ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘ਡਾ. ਵਿਕਰਮ ਸਾਰਾਭਾਈ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਚੁਣਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਕਾਬਲ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਮਿਹਨਤੀ ਸੀ। ਉਨਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦੀ ਪੂਰੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦਿੱਤੀ। ਉਨਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਚੁਣਿਆ ਜਦੋਂ ਮੈਰਿਟ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਪਿੱਛੇ ਸੀ, ਬਲਕਿ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਅਤੇ ਸਫਲ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੇਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਜੇ ਮੈਂ ਅਸਫਲ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਵੀ ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਖੜੇ ਹੁੰਦੇ।’
ਉਨਾਂ ਬਾਰੇ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਡਾ. ਸਾਰਾਭਾਈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਹੁੰਦੇ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ‘ਨਹਿਰੂ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ’ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਉਹ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਖੋਜ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਨਾਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਗੁਜਰਾਤ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਫਿਜ਼ਿਕਸ ਦੇ ਖੋਜ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ। ਉਨਾਂ ਨੇ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਆਈ. ਆਈ. ਐੱਮ. ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਖੋਜ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਭਰਪੂਰ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ।
ਜੀਵਨ ਭਰ ਉਨਾਂ ਦੀਆਂ ਤਮਾਮ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਅਤੇ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਨ 1966 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ‘ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ’ ਅਤੇ ਸੰਨ 1972 ਵਿੱਚ ‘ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਣ’ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਡਾ: ਸਾਰਾਭਾਈ 20 ਦਸੰਬਰ 1971 ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਥੰਬਾ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਥੋਂ ਇੱਕ ਰਾਕੇਟ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਦਿਨ ਭਰ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਹੋਟਲ ਵਾਪਸ ਪਰਤੇ, ਪਰ ਅਚਾਨਕ ਉਸੇ ਰਾਤ ਉਨਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਉਨਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਮਕਸਦ ਨਾਲ ਮਕੈਨੀਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਕਿਰਨਾਂ ਅਤੇ ਉਪਰਲੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਉਨਾਂ ਦਾ ਖੋਜ ਕਾਰਜ ਅੱਜ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ‘ਆਰਿਆਭੱਟ’ 19 ਅਪ੍ਰੈਲ 1975 ਨੂੰ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਹੀ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਪੁਲਾੜ ਕਾਮਯਾਬੀਆਂ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਗਈ ਸੀ।
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਪੇਸ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਪਿਤਾਮਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਡਾ. ਵਿਕਰਮ ਅੰਬਾਲਾਲ ਸਾਰਾਭਾਈ ਦਾ ਨਾਂਅ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਦਰਜ ਹੈ। ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਪੁਲਾੜ ਖੋਜ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕੱਪੜੇ, ਹਾਰ-ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਦੇ ਸਾਮਾਨ, ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਊਰਜਾ, ਇਲੈਕਟਰਾਨਿਕਸ ਖੋਜ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ’ਚ ਵੀ ਉੱਘਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਣ ਦਾ ਮਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਉਨਾਂ ਨੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ 86 ਖੋਜ ਪੱਤਰ ਲਿਖੇ ਅਤੇ 40 ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਖੋਲਣ ਦਾ ਵੀ ਮਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਉਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਭਾਈਆਂ ਵਿਲੱਖਣ ਸੇਵਾਵਾਂ ਸਦਕਾ ਡਾ. ਵਿਕਰਮ ਸਾਰਾਭਾਈ ਦਾ ਨਾਂਅ ਭਾਰਤੀ ਪੁਲਾੜ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਤੋਂ ਕਦੇ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਪੁਲਾੜ ਖੋਜ ਦੇ ਖੇਤਰ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਡਾ. ਸਾਰਾਭਾਈ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਕਦੇ ਭੁਲਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ।