ਕਹਾਣੀ : ਨਾਬਰ

ਨੰਬਰਦਾਰ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਖੇਤ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਦੋ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹਟਵੇਂ ਸਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪੱਠਾ ਦੱਥਾ ਲਿਆਉਣ ਅਤੇ ਰੋਟੀ ਖੇਤੀ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣ ਸਮੇਂ ਬੜੀ ਔਖਿਆਈ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਔਕੜ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ ਲਈ ਨੰਬਰਦਾਰ ਨੇ ਆਪਣਾ ਡੇਰਾ ਹੀ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬਣਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਡੇਰੇ  ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕੋਠੀ ਸੀ। ਮੰਡੀ ਬੋਰਡ ਦਾ ਚੇਅਰਮੈਨ ਹਲਕੇ ਦਾ ਐੱਮ. ਐੱਲ. ਏ. ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਹੋਰਨਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵੇਂ ਸੜਕਾਂ ਨਾ ਮੁਰੰਮਤ ਹੋਈਆਂ ਹੋਣ, ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹਲਕੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਡੇਰਿਆ ਨੂੰ ਵੀ ਪੱਕੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਨੰਬਰਦਾਰ ਦੇ ਡੇਰੇ ਨੂੰ ਜਾਂਦੀ ਸੜਕ ਤੇ ਇੱਕ ਬੋਰਡ ਲੱਗਾ ਸੀ, ਜਿਸ ’ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਪਹੁੰਚ ਮਾਰਗ ਡੇਰਾ ਨੰਬਰਦਾਰ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਲੰਬਾਈ 1.90 ਕਿਲੋਮੀਟਰ। ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਠੀ ਪਾਉਣ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫਾਇਦਾ ਨੰਬਰਦਾਰ ਦੇ ਸੀਰੀ ਸੱਤੇ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਸੱਤਾ ਪੱਠਾ ਦੱਥਾ ਰੇੜੀ ਅੱਗੇ ਬਲਦ ਜੋੜਕੇ ਲਿਆਉਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਦੋ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦਾ ਪੈਂਡਾ ਮੁੱਕਣ ਕਰਕੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬਚਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ  ਸੀ ਜਾਂ ਫਿਰ ਇਸਦਾ ਫਾਇਦਾ ਨੰਬਰਦਾਰ ਦੀ ਨੂੰਹ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਉਂਦੇ ਜੀਅ ਤਾਂ ਰੋਟੀ ਖੇਤੀਂ ਉਸਦੀ ਸੱਸ ਬੰਸੋ ਹੀ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਸੱਸ ਪੂਰੀ ਹੋਣ ਤੇ ਇਹ ਜ਼ਿੰਮਵਾਰੀ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਸਿਰ ਆਣ ਪਈ ਸੀ। ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀ ਰੋਟੀ ਲੈਣ ਕੇ ਜਾਣੀ ਕਹਿੜੀ ਸੌਖੀ ਸੀ।

ਮੁੜਕੇ ਨਾਲ ਗਲ਼ ਪਈ ਕਮੀਜ਼ ਗੜੁੱਚ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਕਮੀਜ਼ ਸਰੀਰ ਨਾਲ ਚਿਪਕ ਹੀ ਜਾਂਦੀ। ਡੇਰੇ ਤੇ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹੌਲਾ ਹੌਲਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ।

ਸੱਤੇ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਚਰੀ  ਦੀਆਂ ਦੋ ਪੰਡਾਂ ਵੱਢਕੇ, ਰੇੜੀ ਤੇ ਲੱਦੀਆਂ ਤੇ ਫਿਰ ਟੋਕੇ ’ਤੇ ਲਿਆ ਸੁੱਟੀਆਂ। ਉਨਾਂ ਇੰਜਣ ਚਾਲੂ ਕੀਤਾ ਤੇ ਚਰੀ  ਕੁਤਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਨਾਂ ਚਾਰ ਮੱਝਾਂ, ਇੱਕ ਗਾਂ, ਬਲਦ ਅਤੇ ਪੰਜ ਚਾਰ ਕੱਟੜੀਆਂ ਵੱਛੜੀਆਂ ਨੂੰ ਪੱਠੇ ਪਾਏ ਤੇ ਮੱਝਾਂ ਚੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਅੱਜ ਉਸ ਦਾ ਹੱਥ ਕੁਝ ਛੋਹਲਾ ਵਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਕੰਮ ਕਰਦਿਆ ਖਾਓ-ਪੀਆ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਨੰਬਰਦਾਰ ਦਾ ਵੀ  ਪੈੱਗ ਲਾਉਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੋ ਗਿਆ, ਇਸ ਲਈ ਆਨੀ ਬਹਾਨੀ ਸੱਤਾ ਨੰਬਰਦਾਰ ਦੁਆਲੇ  ਚੱਕਰ ਕੱਟਣ ਲੱਗਾ। ਉਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਜਦੋਂ ਪੈੱਗ ਲਾਉਣ ਨੂੰ ਚਿੱਤ ਕਰਦਾ, ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਹੀ ਨੰਬਰਦਾਰ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਫਿਰਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਗੱਲ ਨੰਬਰਦਾਰ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੀ ਕਿ ਇਸਨੂੰ ਪੈੱਗ ਲਗਵਾਉਣਾ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ। ਸ਼ਰਾਬ ਕੱਢਦਾ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਸੱਤਾ ਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਸ ਦਿਨ ਨਿਕਲਦੀ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪੀ ਲੈਂਦਾ, ਪਰ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨੰਬਰਦਾਰ ਦੀ ਮਰਜੀ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਸੱਤੇ ਨੂੰ ਪੈੱਗ ਦੇਣਾ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਜੇਕਰ ਨੰਬਰਦਾਰ ਦਾ ਮੂਡ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਕਹਿ ਦੇਂਦਾ “ਸੱਤਿਆ ਫੜ ਲਿਆ ਆਪਣਾ ਗਿਲਾਸ।’’ ਤੇ ਜੇਕਰ ਮਰਜੀ ਨਾ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਝਿੜਕ ਦੇਂਦਾ “ਮੇਰੇ ਦੁਆਲੇ ਹੀ ਫੁਮਣੀਆ ਜੇਹੀਆਂ ਪਾਈ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿ ਕੋਈ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰੇਗਾ। ਜਾ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰ ਤੇ ਉਹ ਨਾਲ ਹੀ ਕੋਈ ਕੰਮ ਦਸ ਦੇਂਦਾ ਤੇ ਸੱਤਾ ਪੈਰ ਘੜੀਸਦਾ ਉਧਰ ਨੂੰ ਤੁਰ ਪੈਂਦਾ। ਪਰ ਅੱਜ ਸੱਤੇ ਦਾ ਮੂਡ ਬੜਾ ਖਰਾਬ ਸੀ। ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਦਾ ਦੁੱਖ ਜਰਨਾ ਬੜਾ ਔਖਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨੰਬਰਦਾਰ ਬੋਤਲ ਲੈ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੱਤੇ ਨੇ ਟੋਕੇ ਲਾਗੋ ਆਪਣਾ ਗਿਲਾਸ ਤੇ ਕੌਲੀ ਚੁੱਕੀ ਤੇ ਨੰਬਰਦਾਰ ਕੋਲ ਉਸਦੀ ਪੈਂਦੀ ਭੁੰਜੇ ਬੈਠਕੇ ਆਪਣਾ ਗਿਲਾਸ ਨੰਬਰਦਾਰ ਅੱਗੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਨੰਬਰਦਾਰ ਨੇ ਕੈਰੀ ਜਿਹੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਉਸ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਬੜੀ ਔਖਿਆਈ ਜੇਹੀ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਸਟੀਲ ਦਾ ਗਿਲਾਸ ਅੱਧਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਨੰਬਰਦਾਰ ਨੇ ਨੂੰਹ ਨੂੰ ਅਵਾਜ ਦੇ ਕੇ ਸੱਤੇ ਲਈ ਸਲੂਣਾ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਨੰਬਰਦਾਰ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਭਾਵੇਂ ਸਬਜ਼ੀ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ, ਪਰ ਕਈ ਵਾਰ ਉਹ ਸੱਤੇ ਦਾ ਮਖੌਲ  ਉਡਾਉਣ ਲਈ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਸਬਜ਼ੀ ਦੀ ਥਾਂ ਸਲੂਣਾ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ। ਉਹ ਪੈਰਾਂ ਭਾਰ ਬੈਠਾ ਘੁਟ ਘੁਟ ਕਰਕੇ ਪੀਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਹਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਘੋਲ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣਾ ਦਰਦ ਬਿਆਨਣਾ ਵੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਹਿੰਮਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪੈਦੀ ਸੀ। ਉਨਾਂ ਗਿਲਾਸ ਵਿੱਚ ਬਚੀ ਇੱਕੋ ਵਾਰ ਪੀ ਲੀਂ ਅਤੇ ਮੋਢੇ ’ਤੇ ਰੱਖੇ ਪਰਨੇ ਨਾਲ ਮੂੰਹ ਪੂੰਝ ਕੇ ਸਲੂਣੇ ਦਾ ਚਮਚਾ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਤੇ ਗਿਲਾਸ ਮੁੜ ਨੰਬਰਦਾਰ ਅੱਗੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਨੰਬਰਦਾਰ ਵੀ ਹੈਰਾਨ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਸੱਤੇ ਨੇ ਕਦੀ ਦੂਸਰੇ ਪੈੱਗ ਦੀ ਮੰਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਗਿਲਾਸ ਦੇ ਚੌਥੇ ਕੁ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਪੈੱਗ ਹੋਰ ਪਾ  ਦਿੱਤਾ। ਸੱਤੇ ਪਾਣੀ ਪਾਇਆ ਤੇ ਇੱਕੋ ਵਾਰੀ ਪੂਰਾ ਪੈੱਗ ਪੀ ਗਿਆ। ਨੰਬਰਦਾਰ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ’ਤੇ ਨੂੰਹ ਨੇ ਚਾਰ ਫੁਲਕੇ ਅਤੇ ਉਹਦੀ ਕੌਲੀ ਵਿੱਚ ਸਬਜ਼ੀ ਹੋਰ ਪਾ ਦਿੱਤੀ। ਸੱਤੇ ਰੋਟੀ ਤਾਂ ਨਾ ਖਾਂਦੀ, ਪਰ ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ’ਚੋਂ ਤਿ੍ਰਪ ਤਿ੍ਰਪ ਹੰਝੂ ਕਿਰਨ ਲੱਗ ਪਏ।

‘ਉਏ ਸੱਤਿਆ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਤੈਨੂੰ ਸਹੁਰੀ ਦਿਆ, ਤੂੰ ਤੇ ਰੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਤਾ। ਤੈਨੂੰ ਜਾਪਦਾ ਨਸੇ ਨੇ ਢਾਹ ਲਿਆ।  ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋ ਗਈ ਤੈਨੂੰ। ਕਮਲਿਆ ਰੋਣਾ ਕਿਸੇ ਮਸਲੇ ਦਾ ਹੱਲ ਨਹੀਂ। ਤੂੰ ਗੱਲ ਦਸ ਕੀ ਆ?’ ਉਹ ਪਲ ਕੁ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ ਤੇ ਫਿਰ ਬੋਲਿਆ ‘ਉਏ ਸਿੰਦ  ਨੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕੁਝ ਕਹਿਤਾ? ਨੰਬਰਦਾਰ ਨੇ ਆਪ ਤੇ ਕਦੀ ਸੱਤੇ ਨਾਲ ਮਾੜੀ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ, ਉਹ ਸੱਤੇ ਦੇ ਪਿਉ ਦਾ ਅਹਿਸਾਨ ਮੰਨਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਦਾ ਮੁੰਡਾ ਸਿੰਦ  ਕਈ ਵਾਰ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਤੋਂ ਸੱਤੇ ਨੂੰ ਗਾਲ ਮੰਦਾ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਜਾਤੀ ਸੂਚਕ ਸ਼ਬਦ ਸੱਤੇ ਲਈ ਦਿਹਾੜੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੋ ਵਾਰ ਵਰਤਣੇ ਆਮ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਸੀ। ਕਈ ਵਾਰ ਸਿੰਦ  ਦੀ ਘਰਦੀ ਜਾਤੀ ਸੂਚਕ ਸ਼ਬਦ ਬੋਲਣ ਤੋਂ ਗੁਰੇਜ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਆਖਦੀ ਕਹਿੰਦੀ ‘ਸਰਦਾਰ ਜੀ, ਹੁਣ ਸਮਾਂ ਬਦਲ ਗਿਆ, ਲੋਕ ਜਾਗਿ੍ਰਤ ਹੋ ਗਏ। ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਏਹੀ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤਣ ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਕੇਸ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਬੜੇ ਤਰਲੇ ਮਿੰਨਤਾਂ ਨਾਲ ਕੇਸ ਵਾਪਸ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ‘ਚੰਦ ਕੁਰੇ ਤੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਇਸ ਮੰਗ ਖਾਣੀ ਜਾਤ ਦਾ, ਇਹ ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਸੂਤਰ ਰਹਿੰਦੇ।’ ਨਾਂ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਸਿੰਦ  ਦੀ ਘਰਦੀ ਦਾ ਗੁਰਿੰਦਰ ਜੀਤ ਕੌਰ ਸੀ, ਪਰਿਵਾਰ ਵਾਲੇ ਗੁਰਿੰਦਰ ਹੀ ਕਹਿੰਦੇ। ਜਦ ਕਦੀ ਸਿੰਦ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਮੂਡ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਗੁਰਿੰਦਰ ਨੂੰ ਚੰਦ ਕੁਰ ਕਹਿਕੇ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਾ। ਸੱਤਾ ਤਾਂ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸੁਨਣ ਦਾ ਹੁਣ ਆਦੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਉਸਨੂੰ ਚੋਬਵੇਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਦੇ। ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਇਨਾਂ ਦੀ ਹੋਣੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਇਸਨੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸੁਨਣ ਲਈ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੋਵੇ।

‘ਨਹੀਂ ਚਾਚਾ ਛੋਟੇ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਿਆ।’ ਉਹ ਨੰਬਰਦਾਰ ਤੋਂ ਚਾਚਾ ਸ਼ਬਦ ਤੇ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹਦਾ ਪਿਉ ਨੰਬਰਦਾਰ ਨਾਲ ਸੀਰੀ ਸੀ ਤਾਂ ਕਦੀ ਵੀ ਨੰਬਰਦਾਰ ਨੇ ਉਹਦੇ ਬਾਪ ਨੂੰ ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੁਲਾਇਆ, ਸਗੋਂ ਭਾਊ ਕਹਿਕੇ ਸਬੋਧਨ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਛੋਟੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਬਾਪ ਨਾਲ ਜਦ ਕਈ ਵਾਰ ਨੰਬਰਦਾਰ ਦੇ ਘਰ ਆਉਂਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਨੰਬਰਦਾਰ ਨੂੰ ਚਾਚਾ ਕਹਿਕੇ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਾ। ਨੰਬਰਦਾਰ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਤੱਤਾ ਤੱਤਾ ਕੁੜਾਹੇ ਦਾ ਗੁੜ ਜਾਂ ਗੰਨੇ ਦੇ ਕੇ ਭੇਜਦਾ। ਕਈ ਵਾਰ ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿ ਦੇਂਦਾ, ਮਾਂ ਆਪਣੀ ਨੂੰ ਆਖੀਂ ਮੂਲੀਆਂ ਸਾਗ ਲੈ ਜੇ, ਬਥੇਰੇ ਨੇ ਮੂਲੀਆਂ ਗੋਂਗਲੂ ਤੇ ਸਾਗ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਦਾ ਸੱਤਾ ਨੰਬਰਦਾਰ ਨਾਲ ਸੀਰੀ ਰਲਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਚਾਚੇ ਦੀ ਥਾਂ ਨੰਬਰਦਾਰ ਕਹਿਕੇ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

‘ਕੰਜਰਾ ਕੁਝ ਮੂੰਹੋਂ ਵੀ ਫੁੱਟ, ਇਵੇਂ ਰੋਈ ਜਾਂਦਾ ਜਿਵੇਂ ਮਾਂ ਦੱਬਕੇ ਆਇਆ ਹੋਵੇ।’ ਸੱਤਾ ਮੋਟੇ ਮੋਟੇ ਅੱਥਰੂ ਕੇਰਦਾ ਨੰਬਰਦਾਰ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ’ਤੇ ਨਿਉਂ ਗਿਆ। ‘ਸਰਦਾਰਾ ਟੀਨੂੰ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਲੈ, ਮੇਰਾ ਘਰ ਉਜੜ ਜਾਣਾ ਈ।’

‘ਕੀ ਹੋਇਆ ਟੀਨੂੰ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ?’

‘ਡਾਕਟਰਾਂ ਲੱਖ ਰੁਪਈਆ ਮੰਗਿਆ। ਕਿਹਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਮਾਸੀ ਆਖਾਂ। ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਔੜਦਾ।’ ਉਹ ਪਲ ਕੁ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ ਤੇ ਫਿਰ ਬੋਲਿਆ, ‘ਸਰਦਾਰਾ ਤੂੰ ਹੀ ਮੇਰੀ ਬਾਂਹ ਫੜ ਸਕਦੈ।’ ਇਹ ਸੁਣ ਨੰਬਰਦਾਰ ਚੁੱਪ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਹ ਪਲ ਕੁ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ ਤੇ ਫਿਰ ਬੋਲਿਆ ‘ਚੱਲ ਚੁੱਪ ਕਰ, ਰੋਟੀ ਖਾਹ ਤੇ ਘਰ ਚੱਲ। ਤੇਰੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕੁਝ ਸੋਚਾਂਗੇ।’ ਨੰਬਰਦਾਰ ਨੇ ਝੂਠਾ ਜਿਹਾ ਦਿਲਾਸਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਸੁਣ ਸਿੰਦ ਵੀ ਅੰਦਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਇਆ। ਉਨ ਸੱਤੇ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵੇਖ ਸੋਚਿਆ ਕਿਤੇ ਇੱਥੇ ਹੀ ਨਾ ਟੇਡਾ ਹੋ ਜੇ। ਉਨਾਂ ਸੱਤੇ ਅੱਗੇ ਪਈ ਰੋਟੀ ਵੇਖ ਸੱਤੇ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ‘ਸੱਤਿਆ ਰੋਟੀ ਖਾਣੀ ਕਿ ਨਹੀਂ।’ ਸੱਤੇ ਨਾਂਹ ਵਿੱਚ ਸਿਰ ਹਿਲਾਇਆ। ਨੰਬਰਦਾਰ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਨ ਤੇ ਸਿੰਦ ਨੇ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਲਿਆ। ਚੱਲ ਉੱਠ ਤੈਨੂੰ ਘਰ ਛੱਡ ਆਵਾਂ, ਉਨਾਂ ਸਿੰਦ  ਨੂੰ ਬਾਹੋਂ ਫੜ ਉਠਾਲਿਆ, ਚੱਲ ਮੇਰਾ ਬੀਬਾ ਵੀਰ।

ਸਵੇਰੇ ਭਾਵੇਂ ਸੱਤੇ ਤੋਂ ਰਾਤੀਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਸ਼ੇ ਕਰਕੇ ਉੱਠਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਂਦਾ, ਪਰ ਸਿੰਦ ਤੋਂ ਪੈਣ ਵਾਲੀਆਂ ਗਾਲਾਂ ਨੇ ਚੌਕਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਰਾਤ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਸੱਤਾ ਨਸ਼ੇ ਕਰਕੇ ਸੁੱਤਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਨਸ਼ਾ ਲੱਥਣ ’ਤੇ ਜਾਗ ਆਈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਧੰਨੋ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਚਾਹੀਦੇ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨੇ ਮੁੜ ਆਣ ਘੇਰਿਆ।ਭਾਵੇਂ ਨਸੇ ਦੀ ਭੰਨ ਤੋੜ ਨੇ ਉਹਦਾ ਸਰੀਰ ਦੁਖੂ ਦੁਖੂ ਕਰਨ ਲਗਾ ਦਿਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨਸੇ ਦੇ ਉਤਰਣ ‘ਤੇ ਸਿਰ ਦਰਦ ਵੀ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ । ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਨਸੇ ਦੀ ਵਾਧ ਘਾਟ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਬੀਕਾਸੂਲ  ਦਾ ਕੈਪਸੂਲ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਅੱਜ ਤਾਂ ਇਕੋ ਇਕ ਆਸ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਨੰਬਰਦਾਰ ਵੱਲ ਜਾ ਕੇ ਪੈੱਗ ਲੈ ਤੋਟ ਭੰਨੇਗਾ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹ ਰਵਾ ਰਵੀ ਨੰਬਰਦਾਰ ਦੇ ਘਰ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ।

ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਸੱਤਾ ਬੜੇ ਹੰਮੇ ਦਾਅਵੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਾਂਗ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ ਦੀ ਮੰਗ ਇਸ ਘਰੋਂ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। ਪੱਠੇ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਰਾਤੀ ਹੀ ਦੋ ਪੰਡਾਂ ਰੇੜੀ ’ਤੇ ਲੱਦ ਲਿਆਇਆ ਸੀ। ਉਨੇ ਇੰਜਣ ਚਾਲੂ ਕਰਕੇ ਪੱਠੇ ਕੁਤਰੇ ਤੇ ਡੰਗਰਾਂ ਨੂੰ ਪਾ ਚੌਂਤਰੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋਇਆ। ‘ਬੀਬੀ  ਜੀ! ਸਿਰ ਦੁਖ ਰਿਹਾ, ਕਰੜੀ ਜੇਹੀ ਚਾਹ ਬਨਾਇਓ।’ ਉਹ ਨਿਤਾਣਾ ਜਿਹਾ ਬਣਿਆ ਖੜਾ ਸੀ।

‘ਰਾਤੀ ਥੋੜੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਡੱਫੀ ਦੀ’, ਸਰਦਾਰਨੀ ਨੇ ਮਿੱਠਾ ਜਿਹਾ ਝਿੜਕਿਆ ।  ਉਨ  ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਸਗੋਂ ਅੱਖਾਂ ਨੀਵੀਆਂ ਪਾ ਲਈਆਂ। ਜਦ ਉਸ ਚਾਹ ਪਵਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਭਾਂਡਿਆਂ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਕਚਿਆਣ ਜੇਹੀ ਆਈ, ਰਾਤੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਭਾਂਡੇ ਵੀ ਸਾਫ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗਿਆ। ਉਨਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਭਾਂਡੇ ਸਾਫ ਕੀਤੇ ਤੇ ਫਿਰ ਚਾਹ ਪੁਆਕੇ ਟੋਕੇ ਕੋਲ ਆ ਚਾਹ ਪੀਣ ਲੱਗਾ। ਉਹ ਚਾਹ ਪੀ ਕੇ ਹਟਿਆ ਤਾਂ ਨੰਬਰਦਾਰ ਨੇ ਅੱਧੀ ਗਿਲਾਸੀ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਲਿਆ ਕੇ ਉਹਦੇ ਗਿਲਾਸ ਵਿੱਚ ਉਲੱਧ ਦਿੱਤੀ। ਨੰਬਰਦਾਰ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤੋਂ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸੱਤੇ ਨੇ ਨੰਬਰਦਾਰ ਨੂੰ ਸੁਣਾ ਕੇ ਹੀ ਸਰਦਾਰਨੀ ਨੂੰ ਚਾਹ ਲਈ ਆਖਿਆ ਸੀ ਤੇ ਨੰਬਰਦਾਰ ਉਸਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਸਮਝ ਗਿਆ ਸੀ।

          ਪਹਿਲਾਂ ਸੱਤੇ ਦਾ ਬਾਪ ਨਾਜਰ, ਨੰਬਰਦਾਰ ਨਾਲ ਸੀਰੀ ਪੁਣਾ ਕਰਦਾ ਸੀ ਪਰ  ਨਾਜਰ ਵੱਲੋਂ ਕੈਦ ਕੱਟ ਕੇ ਘਰ ਆਉਣ ’ਤੇ ਤਪਦਿਕ ਨਾਲ ਮੌਤ ਹੋਣ ’ਤੇ ਨਾਜਰ ਵੱਲੋਂ ਲਈ ਪੇਸ਼ਗੀ ਰਕਮ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ  ਸੱਤੇ ਨੂੰ ਸੀਰੀ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਰਖਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਵੱਡਾ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਸੁੱਚਾ ਸੀ ਪਰ ਸਰਕਾਰੀ ਮਹਿਕਮੇ ਵਿੱਚ ਦਿਹਾੜੀਦਾਰ ਨੌਕਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਨੰਬਰਦਾਰ ਨਾਲ ਸੀਰੀ ਪੁਣਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਮਾਂ ਨੇ ਸੱਤੇ ਨੂੰ ਸਕੂਲੋਂ ਉਠਾ ਕੇ ਪੇਟ ਨੂੰ ਝੁਲਸਾ ਦੇਣ ਲਈ ਨੰਬਰਦਾਰ ਨਾਲ ਤੋਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਤੇ ਫਿਰ ਉਹ ਖਰਾਸੇ ਜੁੱਪੇ ਬਲਦ ਵਾਂਗ ਰਵਾਂ ਹੋ ਗਿਆ।

      ਜਦੋਂ ਸੱਤੇ ਨੂੰ ਸਰੂਰ ਜਿਹਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਹ ਮੁੜ ਨੰਬਰਦਾਰ ਦੀ ਪੈਂਦੀ ਆ ਖਲੋ ਗਿਆ। ‘ਨੰਬਰਦਾਰ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਮਾਈ ਬਾਪ ਹੋ, ਮੇਰੀ ਡੋਰ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਹੱਥ ਏ। ਜੇ ਮੈਂ ਟੀਨੂੰ ਦੀ ਮਾਂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਨਾ ਕਰਵਾ ਸਕਿਆ ਤਾਂ ਟੀਨੂੰ, ਮਾਂ ਮਹਿੱਟਰ ਹੋਂਜੂ ਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਮਾਫ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਾਂਗਾ। ਮੈਂ ਰਾਤੀ ਵੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਮੇਰੀ ਮੱਦਦ ਕਰੋ। ਨੰਬਰਦਾਰ ਜੀ ਸਵਾਲ ਇੱਕ ਲੱਖ ਦਾ ਏ, ਮੈਂ ਮੋੜ ਦਿਆਂਗਾ।’ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਜੁੜ ਗਏ। ਨੰਬਰਦਾਰ ਅਜੇ ਚੁੱਪ ਸੀ, ਸਿੰਦ ਬਾਹਰੋਂ ਆ ਗਿਆ, ਜਿਨੇ ਸੱਤੇ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਲਈ ਸੀ।

        ‘ਲੱਖ ਮੰਗਕੇ ਗੱਲ ਤਾਂ ਤੂੰ ਇਵੇਂ ਕੀਤੀ ਜਿਵੇਂ ਜੱਟ ਆੜਤੀ ਤੋਂ ਫਸਲ ਸੁੱਟਕੇ ਹਿਸਾਬ ਸਾਫ ਕਰਦੂ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਤੰਦਰਾਂ ਲੱਖ ਫਿਰ ਮੋੜਨਾ ਕਿਵੇਂ? ਇਹ ਵੀ ਸੋਚ।’

      ‘ਸਰਦਾਰਾ ਕਿੱਥੇ ਜਾਵਾਂ, ਕੰਮ ਤੁਹਾਡੇ ਕਰਦਾ ਗਰਜ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਪੂਰੀ ਕਰੋਗੇ।’

     ‘ਜਾ ਜਾ! ਬਹੁਤੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾ ਬਣਾ, ਮੈਂ ਬੰਬੀ ਛੱਡ ਦੇਂਦਾ, ਜਾ ਕੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨੱਕੇ ਮੋੜ। ਸੋਚਦੇ ਆ ਕੁਝ ਤੇਰਾ ਵੀ।’ ਸਿੰਦ ਨੇ ਝਿੜਕ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਧੀਰਜ ਵੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ।

      ਪੰਜ ਸੱਤ ਵਾਰ ਸੱਤੇ ਤੋਂ ਅਖਵਾ ਕੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਸੱਤੇ ਨੂੰ ਪਾਸੇ ਕਰਕੇ ਸਿੰਦ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ। ‘ਸੱਤਿਆ ਸੁੱਚਾ ਤੇਰਾ ਭਰਾ ਉਹ ਨਹੀਂ ਕੁਝ ਮੱਦਦ ਕਰਦਾ?’

         ‘ਰੋਂਦੀ ਕਿਓਂ ਏ ਥਾਲੀ ’ਚ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਦੀਦਾ। ਉਨਾਂ ਮੇਰੀ ਮੱਦਦ ਕੀ ਕਰਨੀ, ਉਹ ਤਾਂ ਮਾਂ ਬਿਮਾਰ ਤੇ ਲਾਗੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਾ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਫੌਨ ਕੀਤਾ, ਮਾਂ ਤੇਰੀ ਵੀ ਏ, ਇਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਏ। ਆ  ਬੀਬੀ ਨੂੰ  ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਖਾਈਏ ਤਾਂ ਉਨਾਂ ਟਕੇ ਵਰਗਾ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਕਹਿੰਦਾ ਮੇਰੇ ਨਹੀਂ ਹੱਥ ਪੱਲੇ ਕੁਝ, ਜੇ ਇਲਾਜ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ ਤੇ ਕਰਵਾਲੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਬਥੇਰੀ ਉੱਮਰ ਭੋਗਲੀ ਬੀਬੀ ਨੇ। ਨਿਆਣੇ ਸ਼ਹਿਰ ਅੰਗਰੇਜੀ ਸਕੂਲੇ ਪਾਏ ਆ, ਖਰਚ ਬਹੁਤ ਏ।  ਜੇ ਇੱਥੇ ਹੀ ਗੱਲ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਫਿਰ ਵੀ ਠੀਕ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਮੁਬਾਇਲ ਫੜਕੇ ਉਹਦੀ ਘਰਦੀ ਸੱਤੋ ਬੋਲੀ ‘ਸਤਿਆ ਬੀਬੀ ਨੇ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਗੋਲਪੁਣਾ ਤੇ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀਤਾ। ਹੁਣ ਸਾਂਭੋ ਵੀ ਤੁਸੀਂ।’

      ਜਿਨਾਂ ਮਾਂ ਦਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਉਹ ਸਾਡਾ ਕੀ ਕਰੂ। ਸੱਤਾ ਪਲਕੁ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ ਤੇ ਫਿਰ ਬੋਲਿਆ ‘ਭਰਾ ਤੇ ਫਿਰ ਸਰੀਕੇ ਦਾ ਸਾਕ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਮੈਨੂੰ ਅੱਗੋਂ ਉਸ ਨੇ ਕੁਝ ਕਹਿਣ ਦਾ ਮੋਕਾ ਹੀ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਮੋਬਾਈਲ  ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਰੁੱਗ ਰੁਪਈਆਂ ਦਾ ਭਾਪੇ ਨੇ ਦੇ ਕੇ ਤੈਨੂੰ ਦਿਹਾੜੀਦਾਰ ਤੋਂ ਰੈਗੂਲਰ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ ਪਰ ਤੂੰ ਨਿਕਲਿਆ ਗੁਣਚੌਦ। ਸਰਦਾਰਾ ਇਹ ਤੇ ਗੱਲਾਂ, ਉਨਾਂ ਸਾਡੀ ਬਾਂਹ ਕੀ ਫੜਨੀ।’

      ਸਿੰਦ  ਸੱਤੇ ਦੇ ਮੋਢੇ ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਬੋਲਿਆ ‘ਸੱਤਿਆ ਜਿਸ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾ ਹੋਵੇ ਉਹਦਾ ਰੱਬ ਹੁੰਦਾ। ਫਿਕਰ ਨਾ ਕਰ, ਵੇਖ ਤੇਰਾ ਹੁਣ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਬੰਧ ਤੇ ਕਰਲਾਂਗੇ ਪਰ ਇਸ ਬਦਲੇ ਤੈਨੂੰ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪਊ। ਜੇ ਮਨਜੂਰ ਆ ਤੇ ਗੱਲ ਕਰ।’

ਸਿੰਦ ਨੇ ਸੱਤੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਖਾਂ ਪਾ ਕੇ ਤੱਕਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਲੱਭਦਾ ਹੋਵੇ। ਸੱਤਾ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ। ਜਿਵੇਂ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਾ ਔੜ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਜਦੋਂ ਸੱਤਾ ਕੁਝ ਨਾ ਬੋਲਿਆ ਤਾਂ ਸਿੰਦ ਨੇ ਆਖਿਆ ‘ਵੇਖ ਸੱਤਿਆ ਜਿਸਨੇ ਪੈਸੇ ਦੇਣੇ ਆ ਉਹ ਕੰਮ ਵੀ ਲਵੇਗਾ।’

      ‘ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਕੰਮ ਵੱਲੋਂ ਮੈਂ ਕਦੀ ਪਾਸਾ ਵੱਟਿਆ? ਜੋ ਕਹੋਗੇ ਕਰਾਂਗਾ। ਮੇਰਾ ਕੰਮ ਕਰਵਾ ਦਿਉ। ਪੈਸੇ ਦਵਾਉ ਮੈਂ ਵਿਆਜ ਵੀ ਦੇਦੂ।’  ਸੱਤਾ ਤਰਲਿਆਂ ਤੇ ਆ ਗਿਆ ਸੀ।

       ‘ਨਹੀ ਸੱਤਿਆ ਕੋਈ ਵਿਆਜ ਨਹੀ, ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਚੱਲੀ ਸਾਮੀ ਸਾਹਮਣੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਸਰਦਾਰ ਵੱਲ ਤੇਰਾ ਮਸਲਾ ਹੱਲ ਹੋਜੂ। ਕੰਮ ਕੋਈ ਭਾਰਾ ਨਹੀਂ, ਬਸ ਕਿੱਲੋ, ਅੱਧਾ ਕਿਲੋ ਚੀਜ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਪਹੁੰਚਾਉਣੀ ਹੋਵੇਗੀ।’

    ਇਹ ਸੁਣਕੇ ਉਹ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਹ ਸਰਦਾਰ ਤੇ ਸੁਣਿਆ ਦੋ ਨੰਬਰ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ। ਉਨਾਂ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਸੋਚਿਆ। ਉਹ ਅੰਦਰੋਂ ਡਰਿਆ ਤੇ ਸਹਿਮ ਜਿਹਾ ਗਿਆ। ਸੱਤੇ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦਸੀ ਗੱਲ ਫਿਲਮ ਦੀ ਰੀਲ ਵਾਂਗ ਘੁੰਮਣ ਲੱਗੀ। ਮਾਂ ਨੇ ਦਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਨੰਬਰਦਾਰ ਦੀ ਚੱਲਦੀ ਭੱਠੀ ਫੜੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਭੱਠੀ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਰਪੰਚ ਨੇ ਹੀ ਫੜਾਈ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੰਬਰਦਾਰ ਐਤਕੀਂ ਸਰਪੰਚੀ ਦਾ ਉਮੀਦਵਾਰ ਸੀ ਜੋ ਸਰਪੰਚ ਲਈ ਮੁਸੀਬਤ ਖੜੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਰਪੰਚ ਨੇ ਨੰਬਰਦਾਰ ਨੂੰ ਰਾਹ ਦਾ ਰੋੜਾ ਜਾਣ, ਰਸਤੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਇਹ ਜੁਗਤ ਲੜਾਈ ਸੀ। ਨੰਬਰਦਾਰ ਨੇ ਬਥੇਰੀ ਚਾਰਾਜੋਈ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਭੱਠੀ ਵਾਲਾ ਮਾਮਲਾ ਰਫਾ ਦਫਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਪਰ ਵੱਡਾ ਥਾਣੇਦਾਰ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਇਸ ਥਾਣੇ ਛੋਟਾ ਥਾਣੇਦਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ,ਉਹ ਲੋਹੇ ਦਾ ਥਣ ਹੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਨੰਬਰਦਾਰਾ ਮੈਂ ਵੀ ਬਾਲ ਬੱਚੇਦਾਰ ਹਾਂ। ਤੇਰੀ ਭੱਠੀ ਛੱਡਕੇ ਮੈਂ ਐੱਸ ਐੱਸ ਪੀ ਸਾਹਬ ਤੋਂ ਵਰਦੀ ਨਹੀਂ ਲਹਾਉਣੀ। ਕੰਧਾਂ ਦੇ ਵੀ ਕੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਹਾਂ ਨੰਬਰਦਾਰਾਂ ਆਪਣੀ ਪੁਰਾਣੀ ਸਾਂਝ ਹੈ, ਤੇਰੇ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਤਾਂ ਸੋਚਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਉਰਾਂ ਆ ਤੈਨੂੰ ਗੱਲ ਸਮਝਾਵਾਂ ਤੇ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਨੋਟਾਂ ਵਾਲੀ ਥੱਦੀ ਜੇਬ ’ਚ ਪਾ ਚੱਲਦੀ ਭੱਠੀ ਦਾ ਕੇਸ ਨਾਜਰ ’ਤੇ ਫਿੱਟ ਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਨੰਬਰਦਾਰ ਨੇ ਬਥੇਰਾ ਤਰਲੇ ਕੀਤੇ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਤਾਂ ਚੱਲਦੀ ਭੱਠੀ ਦੇ ਕੇਸ  ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੋ ਸਰਾਬ ਦੀਆਂ ਬੋਤਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦੇਵੇ ਪਰ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਵੱਲ ਕੰਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਧਰਿਆ।

           ਨਾਜਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਨੰਬਰਦਾਰ ਅੰਦਰ ਗਿਆ। ‘ਵੇਖ ਭਾਊ ਨਾਜਰ ਸਿਆਂ ਤੂੰ ਏ ਮੇਰਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ, ਔਖੈ ਵੇਲੇ ਜੇ ਵੱਡਾ ਛੋਟੇ ਦੇ ਕੰਮ ਨਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕੋਣ ਆਊ। ਤੈਨੂੰ ਮੈਂ ਜੇਲ ਨਹੀ ਰਹਿਣ ਦੇਂਦਾ, ਤੇਰੀ ਜਮਾਨਤ ਵੀ ਕਰਵਾਊ ਤੇ ਵਕੀਲ ਦੀਆਂ ਫੀਸਾਂ ਵੀ ਮੈਂ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਫਿਕਰ ਨਾ ਕਰੀਂ। ਤੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰ  ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦਾ ਖਿਆਲ ਵੀ ਮੈਂ ਰੱਖੂ ਪਰ ਤੂੰ  ਬੀਬਾ ਵੀਰ ਬਣਕੇ ਮੇਰੀ ਮੰਨ । ‘– ਤੇ  ਹਾਥੀ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨਾਜਰ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲਾ ਕੇ ਚੱਲਦੀ ਭੱਠੀ ਦਾ ਸਮਾਨ ਨਾਲ ਲੈ ਗਿਆ ਸੀ। ਥਾਣੇਦਾਰ ਦਾ ਨਾਂ, ਹਾਥੀ ਥਾਣੇਦਾਰ ਥਾਣੇ ਦੇ ਮੁੱਖੀ, ਚੌਧਰੀ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਨੇ ਪਾਇਆ ਸੀ, ਉਹ ਹਾਥੀ ਵਾਂਗ ਹੀ ਫਿਟਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦੀ ਖੁਰਾਕ ਵੀ ਹਾਥੀ ਵਾਂਗ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਥਾਣੇ ਸੀ ਤਾਂ ਇਸਨੇ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਚੌਧਰੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਸੀ ‘ਚੌਧਰੀ ਸਾਹਬ! ਥਾਣੇਦਾਰ ਵਿੱਚ ਫੋਰਡ ਟਰੈਕਟਰ ਜਿਨੀ ਪਾਵਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਸਰਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੂੰ ਲਿਖਣਾ ਪੜਨਾ ਆਉਂਦਾ ਹੋਵੇ।’ ਤੇ ਇਹ ਗੱਲ ਉਸ ਨੰਬਰਦਾਰ ਦੀ ਭੱਠੀ ਦੇ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਕਰ ਵਿਖਾਈ ਸੀ। ਹਾਥੀ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਚੱਲਦੀ ਭੱਠੀ ਦਾ ਕੇਸ ਏਨੀ ਮਜਬੂਤੀ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਨਾਜਰ  ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਬੱਝ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਰਿਹਾਈ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਬਾਅਦ ਉਹ ਘਰ ਆ ਕੇ ਤਪਦਿਕ ਨਾਲ ਘੁਲਦਾ ਮਰ ਗਿਆ ਸੀ।

       ਜਦੋਂ ਨਾਜਰ ਨੂੰ ਸਜਾ ਹੋਈ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਜਰ ਦੀ ਘਰਦੀ ਬਥੇਰੇ ਨੰਬਰਦਾਰ ਦੇ ਬੱਚੇ ਪਿਟਦੀ ਸੀ ਪਰ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਜਖਮ ਭਰ ਗਏ ਸਨ। ਵੱਡੇ ਸੁੱਚੇ ਨੂੰ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਰੰਨ ਲੈ ਕੇ ਪੇਕੇ ਜਾ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਢਿੱਡ ਨੂੰ ਝੁਲਸਾ ਦੇਣ ਲਈ ਮਾਂ ਨੇ ਸੱਤੇ ਨੂੰ ਸਕੂਲੋਂ ਉਠਾ ਨੰਬਰਦਾਰ ਨਾਲ ਸੀਰੀ ਰਖਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

     ‘ਸੱਤਿਆ ਕਿੱਥੇ ਗੁਆਚ ਗਿਆ, ਕੁਝ ਮੂੰਹੋਂ ਤੇ ਫੁੱਟ। ਵੇਖ ਸੱਤਿਆ ਜੇ ਤੂੰ ਘਰਦੀ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣੀ ਤਾਂ ਕੁਝ ਤੇ ਕਰਨਾ ਪਊ, ਜਿਨੇ ਲੱਖ ਦੇਣਾ ਕੰਮ ਤੇ ਲਊ। ਸੱਤਿਆ ਤੇਰੀ ਮਰਜੀ ਏ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦਾ, ਦੱਸ ਵੀਹ ਹਜਾਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਕਰ ਵੀ ਦੇਂਦੇ। ਜੇ ਹੋਰ ਕੋਈ ਘਰ ਲੱਭਦਾ ਤਾਂ ਲੱਭ  ਲੈ।’

—-ਤੇ ਫਿਰ ਸਿੰਦ ਨੇ ਸੱਤੇ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਜਾ ਮਿਲਾਇਆ ਸੀ। ਸੱਤੇ ਵੱਲੋਂ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰਨ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਸੱਤੇ ਦੀ ਗਰਜ ਪੂਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਤੇ ਸੱਤੇ ਨੇ ਪੈਸਿਆਂ ਬਦਲੇ ਉਹਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਸੱਤੇ ਦੀ ਹਾਲਤ ਉਸ ਲੋਕ ਗੀਤ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਵਰਗੀ ਸੀ-ਹਾਰਕੇ ਜੇਠ ਨਾਲ ਲਾਈਆਂ ਮਰਦੀ ਨੇ ਅੱਕ ਚੱਬਿਆ।-

    ਸੱਤੇ ਦੀ ਘਰਦੀ ਵੀ ਠੀਕ ਹੋ ਕੇ ਹਸਪਤਾਲ ਤੋਂ ਘਰ ਆ ਗਈ ਸੀ। ਸੱਤੇ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ’ਤੇ ਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਪਰਤ ਆਈ ਸੀ ਪਰ ਉਸਨੇ ਸਰਦਾਰ ਵੱਲੋਂ ਅੱਖਾਂ ਫੇਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਹੁਣ ਉਹ ਸੁਨੇਹਾ ਆਉਣ ਤੇ ਵੀ ਆਨਾਕਾਨੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਸਾਹਮਣੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਸਿੰਦ ਨੂੰ ਲਾਮਾ ਵੀ ਦਿੱਤਾ। ‘ਸਿੰਦ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਬੰਦੇ ਬੜੇ ਖਤਰਨਾਕ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਏਹਦਾ ਹੁਣ ਕੁਝ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ’ ਤੇ ਸਿੰਦ ਨੇ ਫਿਰ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਉਖਲੀ ਵਿੱਚ ਉਹਦਾ ਸਿਰ ਦਿਵਾ ਦਿੱਤਾ। ‘ਸਤਿਆ ਹੁਣ ਸਰਦਾਰ ਨਾਲ ਵਿਗਾੜ ਨਾ, ਇਹੋ ਜੇਹੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨਾਲ ਵਿਗਾੜਿਆਂ ਨਹੀਂ ਸਰਦਾ ਅਬੀ ਨਬੀ ਵੇਲੇ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਸਰਦਾਰ ਹੀ ਕੰਮ ਆਉਂਦੇ।’

       ਸੱਤਾ ਮੁੜ ਸਰਦਾਰ ਦੇ ਘਰੇ ਜਾ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸੱਤੇ ਦੇ ਜਾਣ ਤੇ ਐਤਕੀਂ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਰਾਬਰ ਕੁਰਸੀ  ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ‘ਸਤਿਨਾਮ ਸਿੰਘਾ ਅੱਜ ਤੋਂ ਤੂੰ  ਹੋਇਓਂ ਸਾਡਾ ਭਰਾ। ਜੇ ਵੀਰਾਂ ਤੂੰ ਇਹ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਤੇ ਨਾ ਕਰੀ, ਅੱਜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਕਾਲਜ ਦੇ ਹੋਸਟਲ ਵਿੱਚ ਮੁੰਡੇ ਨਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਟੁੱਟੇ ਲੇਟਣੀਆਂ ਲੈਣ ਡਹੇ ਨੇ, ਕੋਈ ਮਰ ਹੀ ਨਾ ਜਾਵੇ। ਵੀਰ ਬਣਕੇ ਅੱਜ 100 ਗ੍ਰਾਮ ਮਾਲ ਹੋਸਟਲ ਪਹੁੰਚਾਦੇ।’ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਸੱਤੇ ਦੇ ਮੋਢੇ ’ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖਕੇ ਆਪਣੇਪਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਾਇਆ।

       ‘ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਭਲਾ ਕੋਣ ਕਾਲਜ ਦੇ ਹੋਸਟਲ ਵੜਨ ਦੇਵੇਗਾ?’

    ‘ਤੂੰ ਤੇ ਛੇਤੀ ਭਗੋੜਾ ਹੋਈ ਜਾ ਰਿਹਾ। ਨਾਲ ਰਹੇ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਰਾਹ ਸਮਝਾ ਦਈਏ। ਤੂੰ ਫਿਕਰ ਨਾ ਕਰ, ਇੱਕ ਸਾਈਕਲ ਲੈ ਕੇ ਉੱਤੇ ਟੋਕਰਾ ਰੱਖ ਤੇ ਟੋਕਰੇ ਦੇ ਥੱਲੇ ਪਤਲੀ ਜੇਹੀ ਪਰਾਲੀ ਵਿਛਾਕੇ ਉੱਤੇ ਸਮਾਨ ਰੱਖਲੈ ਤੇ ਸਮਾਨ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਬਾਗ ਚੋਂ ਅਮਰੂਦ ਪਵਾ ਲਈ ਤੇ ਪੰਜ ਵਜੇ ਹੋਸਟਲ ਦੇ ਬਾਹਰ ਜਾ ਦੇਈਂ ਹੋਕਾ ‘ਆ ਗਏ ਬਾਗਾਂ ਦੇ ਪੇੜੇ।’

     ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਕੜਿੱਕੀ ਥਾਣੇਦਾਰ ਦਾ ਫੋਨ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ।

‘ਸਰਦਾਰਾ ਜਾਨ ਬੜੀ ਕੰਦਲ ਆਈ ਏ। ਐੱਸ. ਐੱਸ. ਪੀ. ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਬੜੀ ਲਾਹ ਪਾਹ ਕਰਦੈ, ਕਹਿੰਦੇ ਤੁਸੀਂ ਕਰਦੇ ਕੀ ਹੋ? ਸਰਦਾਰਾ ਕੁਝ ਕਰ ਅਸੀਂ ਵੀ ਵੱਡੇ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਜਵਾਬ ਦੇ ਆ।

     ——ਤੇ ਅੱਜ ਉਸ ਨੇ ਸੱਤੇ ਦੇ ਆਉਣ ਤੇ ਅੰਦਰ ਜਾ ਸੱਤੇ ਦਾ ਹੁਲੀਆਂ ਅਤੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਸਿੰਦ ਦਆਂ ਕੜਿੱਕੀ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਕਹਿ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ‘ਇਹ ਬੰਦਾ ਹੁਣ ਸਾਡੇ ਕੰਮ ਦਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ, ਇਸਨੂੰ ਕਰਾਦੇ ਯਾਤਰਾ ਪਰ ਵੇਖੀ ਸਾਡਾ ਨਾਂ ਨਾ ਬਕੇ। ‘ਕਹਿੰਦੇ ਜੇ ਬੰਦਾ ਇੱਕ ਵਾਰ ਕੜਿਕੀ ਥਾਣੇਦਾਰ ਦੀ ਦਾੜ ਹੇਠ ਆਜੇ ਫਿਰ ਉਹ ਕੜਿਕੀ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਚੂਹੇ ਵਾਂਗ ਬਚ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਹੀ ਇਸਦਾ ਨਾਂ ਕੜਿੱਕੀ ਥਾਣੇਦਾਰ ਹੈ।

         ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਅੰਦਰੋਂ ਆ ਸਮੈਕ ਦਾ 100 ਗ੍ਰਾਮ ਦਾ ਪੈਕਟ ਸੱਤੇ ਦੇ ਹੱਥ ਦੇਣਾ ਚਾਹਿਆ ਪਰ ਸੱਤੇ ਨੇ ਹੱਥ ਅਗਾਂਹ ਨਹੀਂ ਵਧਾਏ। ‘ਤੈਨੂੰ ਕਿਹਾ ਤੇ ਹੈ ਭਰਾਵਾ ਫਿਰ ਨਾ ਕਰੀਂ। ਪਰ ਇਹ ਸਮਾਨ ਪਹੁੰਚਾ ਦੇ।’ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਤਰਲਾ ਮਾਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਾਂਗ ਮੁੜ ਕਿਹਾ। ਅਸੀਂ ਮੁੱਢ ਤੋਂ ਏਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੋਸਨ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਾਂ , ਹੁਣ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ। ਉਹਦੀ ਸੋਚ ਬਦਲੀ। ਉਹਨੂੰ ਬਾਪ ਨਾਲ ਨੰਬਰਦਾਰ ਵੱਲੋਂ ਹੋਈ ਵਧੀਕੀ ਮੁੜ ਯਾਦ ਆਈ। ਉਹਦੀ ਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਰੰਢੇਪੇ ਵਰਗੇ ਬਿਤਾਏ ਦਿਨ ਯਾਦ ਆਏ, ਕਿਵੇਂ ਉਹ ਤਿਲ  ਤਿਲ ਮਰਦੀ ਰਹੀ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੀ ਵਾਤ ਨਹੀਂ ਕਿਸੇ ਭੈਣ ਭਰਾ ਨੇ ਪੁੱਛੀ। ਉਹਦੇ ਮਨ ’ਚ ਵਿਦਰੋਹ ਜਾਗਿਆ। ਜੇ ਕੱਲ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਭਾਣਾ ਵਾਪਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕੋਣ ਪਾਲੂ। ਮੈਂ ਅੱਧੀ ਖਾਂ ਲੂ, ਪਰ ਇਹ ਕੰਮ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ। ਉਸ ਦਿੜ੍ਰਤਾ ਨਾਲ ਫੈਸਲਾ  ਲਿਆ। ‘ਸਰਦਾਰਾ! ਹੁਣ ਨਹੀਂ। ਅਸੀਂ ਮਿਹਨਤ ਮੁਸੱਕਤ ਕਰਕੇ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਜਰੂਰ ਆ ਪਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤ ਨਹੀਂ ਮਰਵਾਉਣੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਨਹੀਂ ਪਿਟਾਉਣੇ। ‘ਉਹ ਜਰਾ ਤਲਖੀ ਨਾਲ ਬੋਲਿਆ। ਉਹ ਪਲਕੁ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ ਤੇ ਫਿਰ ਬੋਲਿਆ, ਮੈਥੋਂ  ਨਹੀਂ ਇਹ ਕਰਮ ਹੋਣਾ।

      ਸੱਤੇ ਅੰਦਰ ਭੈਅ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਲਾਲ ਜਿਹੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਕੱਢਕੇ ਸੱਤੇ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਖਾਂ ਜਾਣਾ ਹੋਵੇ। ਸੱਤਾ ਡਰਿਆ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਹ ਵੀ ਸਰਦਾਰ ਵੱਲ ਕੈਰੀ ਜਿਹੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਝਾਕਿਆ।  ਉਹ ਤੈਸ ਨਾਲ ਕੁਰਸੀ ਤੋਂ ਉੱਠਿਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਰਾਹੇ ਪੈ ਗਿਆ।

-ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਬਾਸਰਕੇ